(fragment opracowania „Transporty ewakuowanych do Częstochowy w roku 1944 r. w świetle dokumentów Polskiego Komitetu Opiekuńczego”).
Polski Komitet Opiekuńczy ( PKO) został powołany w Częstochowie w celu udzielania pomocy ewakuowanym w zakresie rejestracji, ewidencji,udzielania pomocy finansowej, zakwaterowania, wyżywienia, pomocy odzieżowej, opieki lekarskiej oraz pośrednictwa pracy. PKO miał do dyspozycji 5 baraków przy ul. Chłopickiego (obóz przejściowy), biuro mieściło się przy Al. Najświętszej Maryi Panny pod nr 31. Transporty zaczęły napływać od lutego 1944 r. Pierwszy transport nadszedł z Puław 21 lutego, liczył 117 osób , w tym 59 dzieci. W marcu nadeszły transporty z Radomia (3600 osób) i Dubna przez Lublin (340 osób). W marcu zwrócono się do Rady Głównej Opiekuńczej (RGO) w Krakowie o przydział leków, spodziewano się bowiem, że liczba ewakuowanych wzrośnie do 10 tys. Po wybuchu powstania w Warszawie krakowska Rada Główna Opiekuńcza (RGO) - już w połowie sierpnia ! – przewidywała, że w Częstochowie pojawi się nowa fala uchodźców, a jej liczebność oszacowano na 500 tys. osób. Niemcy starali się wysyłać wszystkich ewakuowanych na roboty w głąb Rzeszy za pośrednictwem Urzędu Pracy (Arbeitsamtu) działającego przy ul. Jasnogórskiej 8/10. W związku z napływem wysiedlonych z Warszawy (pierwszy transport z Pruszkowa liczący 7200 osób odnotowano 13 sierpnia 1944 r.) zaszła konieczność utworzenia na stacji kolejowej punktów żywienia. W dokumentacji PKO (znajdującej się dziś w Archiwum Państwowym w Częstochowie) odnotowano wszystkie transporty - wraz z podaniem ilości ewakuowanych oraz miejsc przeznaczenia: Rzesza, Wiedeń, Nysa, Oświęcim, Opole, Włoszczowa, Sędziszów, Koniecpol, Wrocław, Kielce, Mszana Dolna. 17 IX 1944 r. transport z Pruszkowa liczący 2700 osób skierowano do miejscowości (stacji) Złoty Potok - por. artykuł Adama Korczyńskiego http://www.janow.pl/?s=a&t=1&m=&i=2900
28 sierpnia 1944 r. ewakuowano warszawski szpital im. Dzieciątka Jezus, łącznie 130 osób (wszystkie osoby pozostały na terenie Częstochowy). Z powodu ogromnego napływu warszawiaków PKO utworzył specjalny referat z siedzibą przy ul. Berka Joselewicza 13. Do akcji pomocy spontanicznie włączyli się mieszkańcy miasta i okolic. W Archiwum Państwowym w Częstochowie znajdują się karty ewidencyjne ewakuowanych - według alfabetycznego spisu ulic Warszawy (kart jest ponad 6 tys.). Częstochowianie przyjmowali wysiedlonych warszawiaków do swoich domów, deklarowali także chęć przyjęcia dzieci ze szpitala w Grodzisku Mazowieckim - pomoc taką zaoferowało 81 osób. Dzieci trafiały do domu dziecka utrzymywanego przez PKO (tu trafiło 13 dziewczynek i 2 chłopców) oraz do zakładów opiekuńczo- wychowawczych i sierocińców prowadzonych przez zgromadzenia zakonne, m.in. przy ul. Barbary 26, ul. Paulińskiej 12, Piotrkowskiej 17 i Sobieskiego 11.
Dzieci z transportu z Pruszkowa z 30 września 1944 r. ( w nawiasie wiek dziecka):
Wolińscy: Karol (14), Jan (10) , Stanisław (7), Maria (12), Wanda (6) z ul. Burakowskiej 20;
Tośka Narcyz (12), Roman Narcyz (9), Ferdynand Narcyz (9), Kika (rok i 7 mies.) z ul. Freta 10;
Michalina Siemińska (11), Irma Siemińska (10), Władyslw Siemiński (7) z ul. Górskiej 10;
Stanisława Stachowska (3) z ul. Belgijskiej 12; Eugeniusz Borowski (11) z ul. Grójeckiej 64; Leon Drabiński (14) z ul. Chłodnej 37 (wychowanek zakładu, rodziców nie znał); Stanisław Kalinowski, z ul. Grzybowskiej 78 (sierota).
W domu dziecka „A” SKO znalazły się : Barbara Czeszko, Barbara Filipecka, Maria Filipecka, Marianna Harasimowicz, Irena Harasimowicz, Hala Iwańczak, Krystyna Kluźniak, Maria Miniewicz, Aurelia Oparczyk, Joanna Rawicz, Krystyna Świątkowska, Teresa Sochacka, Anna Zakościelna. W domu dziecka „B” : Janusz Lamparski i Alojzy Majchrzak.
Przykładowe dane z karty ewakuacyjnej:
Nr 3976- Irena Dzierzbicka , nauczycielka muzyki, adres w Warszawie: ul. Chmielna 36 , data przybycia 9 X 1944, adres w Częstochowie : ul. sw. Barbary 37.
Nr 5244 - Ida Ferska , ur. 30 IX 1897 (Węgry), aktorka , adres w Warszawie: ul.Chmielna 26 ,
adres w Częstochowie: ul.Focha 72 u p. Franke.
Nr 5421 - Ludwik Zajdler, matematyk , ul. Drużynowa 3 , w Częstochowie: ul. Narutowicza 129.
Nr 6265 - Maria Chądzyńska, ur. 20 VI 1906 Częstochowa, adres w Warszawie: ul. Filtrowa 67,
data przybycia 19 X 1944 , adres: Aleja 71 , p. Perkosz.