O czym mówią jasnogórskie księgi rękopiśmienne?

Aneta Majkowska

O czym mówią jasnogórskie księgi rękopiśmienne?

Jasna Góra jest postrzegana przede wszystkim jako ośrodek kultu cudownego obrazu Matki Bożej Częstochowskiej i jako jedna z siedzib wspólnoty zakonnej paulinów. Należy jednak podkreślić, że od pierwszych dziesięcioleci istnienia była także ośrodkiem kultury piśmiennej w ogóle i miejscem, w którym starano się posługiwać językiem polskim. Na Jasnej Górze zebrano sporą liczbę rękopisów, w których obok łaciny spotykamy również dawną polszczyznę. Nie sposób – w krótkim tekście informacyjnym - przedstawić wszystkich ciekawostek związanych z dawną polszczyzną w jasnogórskich kodeksach i scharakteryzować dużej liczby zabytków. Odpowiedzią na postawione w tytule pytanie niech będzie więc przegląd rozmaitych zjawisk językowych w interesującym, bo w całości zapisanym polszczyzną osiemnastowieczną zbiorze hymnów objętych wspólnym tytułem Krolowa polska na Iasnogorze. Nabożeństwo na wszystkie dnie roku na cześć Maryi Panny. Zabytek ten w latach 90. XX w. odszukał profesor Feliks Pluta i opisał pod względem językowym (Właściwości językowe pieśni „Krolowa Polska na Iasnogorze w Częstochowie” „Studia Claromontana” 14, 1994, s. 34-44).

Zabytek Krolowa polska na Iasnogorze funkcjonuje jako rękopis, przechowywany w Bibliotece Naukowej Akademii Nauk Ukrainy im. Wasyla Stefanyka we Lwowie w tzw. Zespole Baworowskich (sygnatura Bawor. 649 III). Po bliższym zapoznaniu się z rękopisem okazało się, że jest on cennym źródłem wiedzy o polszczyźnie z początku XVIII w. Zabytek zawiera przeznaczony na każdy dzień roku kalendarzowego jeden tekst, którego treścią jest cudowne wydarzenie związane z jasnogórskim obrazem. Cały zbiór liczy 365 tekstów.

Spośród wielu zjawisk na uwagę zasługuje na przykład zapis samogłosek nosowych ę, ą są w środku wyrazu. Są one zwykle podane jako em, om: tromba 60v, otstompiła 66v; lub jako en, on: na pamiontke 14v.

W zakresie zapisu spółgłosek obserwujemy na przykład zachowanie grup spółgłoskowych źrz, śrz: iest źrzodłem 70v, Niech nam źrzudło 98v, pośrzedniczką 52v. Grupy spółgłoskowe typu śrzoda, źrzódło występowały w języku literackim do końca XIX wieku, a więc obejmowały polszczyznę XVIII w., co potwierdzają przykłady w zabytku. Widzimy także zanik d w grupie spółgłoskowej: w garle 25v, z garła 59v. Warto wreszcie zwrócić uwagę na archaizmy fonetyczne. W tekście odnajdujemy ślady XVIII wiecznych archaizmów: gańba 61v, ociec 31v, krzest 58v, wiesiele 21v, wiesioły.

W zabytku Krolowa polska na Iasnogorze obserwujemy ścieranie się tendencji do wiernego zapisu gwarowego brzmienia wyrazu oraz tendencji do zapisu zgodnego z tradycją ortograficzną, znaną piszącemu zapewne z tekstów drukowanych XVIII w. Niektóre cechy gwarowe występują z dużym nasileniem, innych pisarz wyraźnie unika. Do dialektyzmów występujących w większości tekstów należą: realizacja a pochylonego jako o, np. pożegnanio, natchnienio; realizacja e pochylonego jako i/y: z Boski strony.

W zabytku występują liczne zdrobnienia, np. kmiotek, np. na kmiotka Michała 85v, młodzieniaszek, np. Ian młodzieniaszek 68v., szatka, np. Trochę z wody szatek widać było 53v, coreczka, dziecina, np. Doznał tego w coreczce, trzyletniey dziecinie; ptaszyna, np. Ptaszyna złote skrzydła maiąc 74v.

Obserwujemy szerszy niż w literackiej polszczyźnie zakres występowania końcówki –a w D lp rzeczowników męskich: puł roka 96v, pokoja 76v, kraja 99v. Użycie końcówki –u zamiast -owi: ludu 89v, kościołu 45v, panowi 90v. W zabytku są zachowane twarde spółgłoski k, g: Bogem 56v, dostatkem 43v, (te formy występują obok literackich, np. Bogiem). Sporo jest wyrazów z końcówką –emy zamiast –imy, -ymy, np. prosiemy 41v, służemy 112v, słyszemy 54v, widziemy 51v.

W zabytku pojawiają się analogie składniowe z inicjalnym powtórzeniem leksykalnym:

Maryja jest wolną pomocą w naszych potrzebach

Maryja jest wsparciem tych, którzy ją z wielką pokorą proszą (51v)

O! jak wiele dowodów miłości Twojej ku nam w najcudowniejszym obrazie Twoim jasnogórskim mamy.

O! jak pięknej miłości Twojej wyrażony dowód jest Matko bojaźni boskiej poznania i nadziei (...) (65v)

(...) zrzuć te kajdany z duszy mojej, policz mnie między wolnemi od wszelkiej nieprawości synami boskimi, rozwiąż język mój do ustawnego chwalenia Stwórcy mojego (...) (67v)

Tyś ręce sprawiedliwości boskiej zatrzymała, Tyś przebłagała niewinnością i świętością swoją gniew sprawiedliwy. Tyś zastąpiła (...). Tyś uprosiła (...) (73v)

Nim Cię kocham, nim Cię wielbię, nim Cię błogosławię, nim Ci dziękuję, nim Cię błagam Miłościwa Pani. (75v)

Analogie składniowe wpływają na przejrzystość tekstu i jego prostotę, rytmizują tekst modlitwy, dostosowując go do hymnu. Symetryczne układy składniowe przyczyniają się do większej regularności i harmonii tekstu modlitwy. Zbytnie nagromadzenie konstrukcji z analogiami składniowymi powoduje jednocześnie skostnienie tekstu. Analogie składniowe pełnią określone funkcje ekspresywno-impresywne. Wypowiedzenia z analogią składniową mają najczęściej silne zabarwienie emocjonalne.

Na zakończenie jeszcze raz zaakcentuje niektóre zjawiska już wyżej omówione i wymienię te, które nie zostały przedstawione. Właściwości językowe zabytku charakterystyczne są głównie dla polszczyzny XVIII wieku. Uwidaczniają się w nim także zjawiska fonetyczne i morfologiczne z przełomu XVII i XVIII w. W zabytku obserwujemy również cechy o podłożu gwarowym (głównie w odniesieniu do samogłosek nosowych). I tak kolejno:

1. Z tekstu zabytku dowiadujemy się, że w XVIII w. w grafii panowała interpunkcja intonacyjna, np. w tekstach zabytku szczególnie w części nazwanej modlitwa na miejsce dzisiejszego przecinka pojawia się średnik, na miejsce średnika – dwukropek i nawet kropka nie zawsze jest sygnałem końca zdania. W zabytku Krolowa polska na Iasnogorze obserwujemy ścieranie się tendencji do wiernego zapisu gwarowego brzmienia wyrazu oraz tendencji do zapisu zgodnego z tradycją ortograficzną, znaną piszącemu zapewne z tekstów drukowanych XVIII w.

2. W zakresie systemu fonetycznego obserwujemy w zabytku zanik samogłosek pochylonych, co poświadcza upraszczanie się systemu samogłoskowego w polszczyźnie XVIII w. Natomiast zasób fonemów spółgłoskowych jest już w zasadzie identyczny z zasobem dzisiejszego języka polskiego.

3. Zabytek poświadcza, że system fleksyjny polszczyzny XVIII w. był już dość jednolity. Wyraźnie zaznacza się w zabytku oddziaływanie gwary na język literacki.

4. Z tekstu zabytku dowiadujemy się, że składnia jest zbliżona do języka mówionego. Jest to składnia swobodna, oddająca tok mowy żywej i naturalny tok myślenia. W tekście zabytku odnajdujemy liczne analogie składniowe, co potwierdza charakterystyczną cechę XVIII wiecznej twórczości kaznodziejskiej.

5. W zabytku Krolowa polska na Iasnogorze pojawia się słownictwo, które nie mieści się w zasobie leksykalnym dzisiejszej polszczyzny.

Bibliografia:

Bajerowa I., 1963-1965, Kształtowanie się systemu polskiego języka literackiego w XVIII wieku, Wrocław.

Bibliografia literatury polskiej „Nowy Korbut”. Piśmiennictwo staropolskie, t. I-III, Warszawa.

Częstochowska Matka Boska (hasło zbiorowe), 1979, Encyklopedia katolicka, Łukaszyk R., Bieńkowski L., Gryglewicz F., red., t. 3, Lublin, kol. 852-879.

Brückner A., 1923, Średniowieczna pieśń religijna polska, Kraków.

Długosz-Kurczabowa Krystyna, Dubisz Stanisław, 2006, Gramatyka historyczna języka polskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.

Historia – Pamięć - Pismo. Studia z dziejów tradycji historycznej i historiografii, 2002: Wyd. Edward Potkowski przy współudziale Jerzego Kaliszczuka i Jacka Puchalskiego, Warszawa.

Jabłoński S. Z. 1984, Jasna Góra. Ośrodek kultu maryjnego (1864-1914), Lublin.

Klemensiewicz Z., 1985, Historia języka polskiego, t. I-III, Warszawa.

Mikołajtis Józef, 1982, Historia literatury Ziemi Częstochowskiej. Zarys, Częstochowa.

Pietras L., ZP, 1985, Biblioteka Jasnogórska w XVII-XVIII wieku, [w:] „Studia Claromontana” 6, Wydawnictwo OO. Paulinów, Jasna Góra, s. 384-398.

Pluta F. 1994, Właściwości językowe pieśni „Krolowa Polska na Iasnogorze w Częstochowie” „Studia Claromontana” 14, Wydawnictwo OO. Paulinów, Jasna Góra, s. 34-44.

Pluta F. 2001, Studia językoznawcze. Historia języka. Dialektologia. Onomastyka, Częstochowa.

Potkowski E., 1984, Książka rękopiśmienna w kulturze Polski średniowiecznej, Warszawa.

Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce, 1953-2008, t. 1-8, Wrocław-Kraków.

Wydra W., 2003, Polskie pieśni średniowieczne. Studia o tekstach, Warszawa.