Rudnik Wielki – początki powstania wsi

Szukając korzeni mojej rodziny, wiele lat gromadziłem informacje pośrednio lub bezpośrednio dotyczące Rudnika Wielkiego k/Częstochowy, gmina Kamienica Polska.

Uznałem, że fakt ich posiadania jest dobrym pretekstem do podzielenia się zebraną wiedzą z tymi, którzy chcą poznać historię Rudnika, z tymi których pochłonęła pasja genealogii i tymi których korzenie wywodzą się z moich stron.

Rudnik Wielki do tej pory nie doczekał się własnej monografii lub opracowania opartego na rzetelnych, historycznych źródłach. Może poniższy tekst stanie się przyczynkiem do opracowania czegoś obszerniejszego traktującego o pierwszych latach tworzenia i powstania mojej rodzinnej miejscowości. Spróbuję w jednym miejscu zebrać wiedzę o Rudniku rozproszoną w kilkunastu opracowaniach naukowych. Liczę także na pomoc „znawców tego terenu”, którzy podpowiedzą, zasugerują, wskażą inne nieznane mi materiały historyczne.

Co wiemy na temat Rudnika po dotychczasowej lekturze powstałych publikacji, których wykaz cytuję lub w tekście wskazuję źródło.

Analiza dokumentów historycznych wskazuje, że tereny dzisiejszego Rudnika Wielkiego pierwotnie związane były z losami Śląska a ściślej ziemi siewierskiej, która u początków swego istnienia była częścią kasztelanii bytomskiej leżącej w granicach Ziemi Krakowskiej.

Granica Księstwa siewierskiego na południowym wschodzie przebiegała wzdłuż Warty na odcinku od Myszkowa do Kamienicy Polskiej. Północny odcinek przebiegał wzdłuż rzeki Kamieniczki.

Rzeka Kamieniczka przez wieki była granicą nie tylko oddzielającą Rudnik od Starczy - dwie tak bliskie, ale jakże odrębnie przyporządkowane administracyjnie miejscowości. Była również granicą gdzie kończyła się lub zaczynała jurysdykcja różnych właścicieli tychże wsi. Warto więc tej granicy a w szczególności opisowi górnego nurtu rzeki Kamieniczki poświęcić nieco więcej miejsca.

„Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu” pod redakcją Tomasza Jurka podaje, że pierwsze wzmianki źródłowe o lewym dopływie Warty - rzece zwanej dziś Kamieniczką lub Zimną Wodą sięgają 1341 roku.

Właśnie z roku 1341 pochodzi dokument, w którym Kazimierz Wielki ustala granice między wsią Rększowice w dystrykcie olsztyńskim w ziemi krakowskiej a wsią Sułów własnością dziedziców z Lubszy w dystrykcie lublinieckim w ziemi opolskiej. Granice te biegną od kopca narożnego wzniesionego koło Kołyski (circa Kolyskam) [dziś ta część wsi Rudnik Wielki zwie się Kołyski], rozdzielającego księstwo siewierskie od księstwa opolskiego i dalej przez rzekę zwaną Kamioniczka (fluvius dictus Kamioniczka) a następnie przez las zwany Wlostwa [dziś na jego miejscu wieś Własna– Urzędowe nazwy miejscowości i obiektów fizjograficznych s. 38; Mat do MWK -Materiały do słownika historyczno-geograficznego woj. krakowskiego w dobie Sejmu Czteroletniego wraz z samą mapą s. 326-7] i przez zarośla, bory i dąbrowy zwane Pniewno i Grzybów [dziś uroczysko Grzybów we wsi Dębowa Góra w pobliżu rzeki Liswarty – Mapa Obrębów; na MWK Grzybów, czyli Kozery] aż do lasu Koczanów, w którym wzniesiony jest kopiec narożny „alias wegelnikop” i przy którym kończą się granice między wsią Rększowice i wsią Sułów, a zaczynają się granice wsi Borunów [Boronów] w dystrykcie lublinieckim.

W roku 1433 Władysław Jagiełło nadaje prawem dziedziczenia Krystynowi z Koziegłów kasztelanowi sądeckiemu 2 sadzawki na brzegu rzeki Kamioniczka (fluvius dictus Kamioniczka) w miejscu, gdzie ta rzeka uchodzi do rzeki Warty między zamkiem Olsztyn (castrum Olstinense), wsią Rększowice [powiat lelowski], [miastem] Koziegłowy i wsią Siedlec [w księstwie siewierskim] koło lasu Tusiec (Tussecz) i poleca Krystynowi naprawienie tych sadzawek i odbudowanie tam [na sadzawkach] ;

W roku 1443 granica księstwa siewierskiego biegnie m.in. od rz. Małapanew do lasu zwanego Jawor i dalej do rzeki Kamieniczki (a Kamyenycza), następnie rzeki Warty ;

Z roku 1563 pochodzi przywilej na kuźnicę w lesie zwanym Włoszna [Własna] nad rzeką Kamyenicza. ; Pod datą 1564 zapis: w lesie zwanym Wloszna kuźnica na [lewym brzegu] Kamiennicza (fluvium Kamiennicza) na granicy powiatu lelowskiego ze Śląskiem Opolskim oraz z księstwem siewierskim) z 3 stawami należąca do starostwa olsztyńskiego.

Z 1604 roku pochodzi dokument uściślający granice między Rększowicami w starostwie olsztyńskim a wsią Kamienicą. To dokładniejszy opis i wprowadzający nowe nazewnictwo. Granice biegną od miejsca, gdzie do rzeki Kamieniczka wpada rzeka Starcza przy stawie Odrzywola [dziś łąki na Odrzywole w Rudniku Małym – ] i dalej tą rzeką Starczą ku górze aż do brodu i dalej tą rzeką aż do skraju lasu Kobyli albo wierzchowiska tegoż lasu (materiały źródłowe Z. Nogi przygotowującego rozprawę o rozwoju osadnictwa w ks. siew.).

Na prawym brzegu rzeki Kamieniczka w księstwie siewierskim usytuowana była kuźnica zwana również Kamienicą, należąca do biskupstwa krakowskiego. Kuźnica ta poświadczona jest w latach 1470-80, w 1519 i w 1529 oraz później (Akta Kapituły Krakowskiej Liber privilegiorum).

Najdokładniejszy opis granic ziemi siewierskiej (księstwa) zawiera tzw. Mapa Pertheesa z 1787 roku. Wymienia Rudnik Mały i Duży ale te wówczas już istniały. Od Sosnowca granica podchodzi do wsi Zendek.Dalej na północ szła na zachód od wsi Cynków, Gniazdów, Siedlec, Rudnik Mały i Duży wzdłuż nurtu Kamieniczki a do Warty wracała nurtem do wsi Mijaczów Będusz, Leśniaki, Czekanka, Kużnica, Kużnica Sulikowska. Od Preczowa granica prowadziła do Przemszy.

W dniu 30 grudnia 1443 r. książę cieszyński Wacław za 6000 grzywien sprzedaje księstwo siewierskie biskupowi krakowskiemu Zbigniewowi Oleśnickiemu. Od tej pory ziemia siewierska i obszar na którym w przyszłości miała powstać wieś Rudnik Wielki, pozostaje we władaniu biskupów krakowskich.

Pani dr Helena Polaczkówna w książce: „Szlachta na Siewierzu biskupim w latach 1442-1790” wskazuje, że dokument zakupu wymienia jedynie 10 istniejących miejscowości: Brzkowice, Czeladź, Gołuchowice, Łagisza, Łubianki ,Nowa wieś,Siewierz, Strzeżowice ,Wojkowice komornne i Zendek . Siewierz wraz z ówczesnym baronatem koziegłowskim liczy trzy miasta (Czeladź, Koziegłowy i Siewierz) oraz 58 wsi.

Dokument sprzedaży określa też szczegółowo granice terenów.

Opis granic przez księcia Wacławasporządzony brzmiał następująco.”.. od miasta Mysłowic, gdzie Brynica wpada do Przemszy granica biegnie Brynicą w górę rzeki aż do drogi publicznej do Cynkowa. Opuszcza rzekę Brynicę i biegnie drogą do kopca, dalej do dwóch kopców i stamtąd do rzeki Malpudew (Mała Panew), stąd do lasu Jawor, stąd prosta drogą do wielkiego kopca zwanego Pyenyadz, od tego wprost do rzeki Kamenycza, od tej rzeki (raczej po tej rzece) do rzeki Warty, od Warty do Czissowej studni skąd wprost do rzeki Nyweczki, od tej rzeki do Potoka Rudzicza, od Rudziczy do rzeki Zimnej (zymnawodka),skąd wprost do rzeki Cyruszka, skąd do Dambek, dalej do Rosza,dalej do kamienia Dupny,skąd do wielkiego wału, stąd do rzeki Trzebyczki, stąd do Czarnej Przemszy, stąd do Brynicy. To co się w obrębie tych granic znajduje jest Siewierską Ziemią i Księstwem z dawien dawna i to sprzedaliśmy i odstąpiliśmy ojcu i panu Zbigniewowi i jegokościołowi krakowskiemui jego następcom biskupom krakowskim…”

Biskupi krakowscy, którzy sprawowali władztwo terytorialne nad księstwem siewierskim aż do 1790 roku, byli przede wszystkim właścicielami licznych dóbr tu leżących. Niezależność terytorialna księstwa zakończyła się dopiero w 1790 roku w czasie obrad Sejmu Wielkiego, kiedy to na podstawie ustaw z 1790 r. i 1791 r. Księstwo zostało wcielone do Korony, jako osobna jednostka terytorialna w woj. krakowskim.

W tym miejscu warto przywołać nazwiska i daty pełnienia funkcji biskupa krakowskiego, którzy byli jednocześnie właścicielami Rudnika od momentu jego założenia. To w obrębie tych dat dokonywały się zmiany związane są z powstaniem i rozwojem mojej miejscowości.

Bernard Maciejowski - 1600-1605 książę siewierski

Piotr VI Tylicki - 1607-1616 książę siewierski

Marcin Szyszkowski - 1616-1630 książę siewierski

Andrzej III Lipski - 1630-1631 książę siewierski

Jan XI Albert Waza - 1632-1634 kardynał, książę siewierski

Jakub II Zadzik - 1635-1642 książę siewierski

Piotr VII Gembicki - 1642-1657 książę siewierski

Andrzej IV Trzebicki - 1658-1679 książę siewierski

Jan XII Małachowski - 1681-1699 książę siewierski

Stanisław II Dąmbski - 1700-1700 książę siewierski

Jerzy II Denhoff - 1701-1702 książę siewierski

Kazimierz Łubieński - 1710-1719 książę siewierski

Felicjan Konstanty Szaniawski - 1720-1732 książę siewierski

Jan XIII Aleksander Lipski - 1732-1746 (kardynał) książę siewierski

Andrzej V Stanisław Załuski - 1746-1758 książę siewierski

Kajetan Sołtyk - 1759-1788 książę siewierski

Feliks Turski - 1790-1800 książę siewierski

W roku 1519 Maciej Piotrowski starosta siewierski, sławkowski i koziegłowski oraz Jan z Ujejsca sędzia ziemski siewierski zaświadczają, że Krystyn Koziegłowski (Krystyn IV herbu Lis) dziedzic zamku i miasta Koziegłowy sprzedaje za 10 000 florenów Janowi Konarskiemu biskupowi krakowskiemu. „państwo swe koziegłowskie”, tj. zamek i miasto Koziegłowy z wsiami: Koziegłówki, Winowno, Markowice, Cynków, Wojsławice, Gniazdów, Siedlec, Gężyn, Lgota, Mysłów, Krusin.

Dokumenty sprzed 1600 roku nie wymieniają Rudnika (Wielkiego lub Małego) .

Siedlec Duży – starszy sąsiad Rudnika

Długosz w „Liber beneficiorum" podaje nazwę „Syedlecz": „wieś w parafii Koziegłowy Nowe czyli Koziegłowy miasto. Właścicielem jest Jan Koziegłowski herbu Lis.

Pierwsza obszerniejsza informacja o istnieniu wsi pochodzi z 1433 r. kiedy to wraz z innymi miejscowościami odkupił go od książąt cieszyńskich bp krakowski Zbigniew Oleśnicki.

W dokumencie kupna sprzedaży występuje pod nazwą „Sedlecz".
W 1519 r. wieś po sprzedaniu dóbr koziegłowskich przez Krystyna IV bp krakowskiemu Janowi Konarskiemu przechodzi na własność biskupów. Przez nią przebiegała granica dóbr biskupich i Korony. Z kolei w zachodniej części osady była granica ze Śląskiem.
Siedlec jako wieś biskupia zamieszkiwana była przez włościan, którzy zobowiązani byli dawać dziesięcinę plebanowi koziegłowskiemu. Chłopi cieszyli się tuj dużą swobodą bo nie było tu folwarku, a więc nie musieli odrabiać pańszczyzny.

Świadomie w tym miejscu cytuję dokumenty i fakty dotyczące Siedlca, ponieważ to stąd wywodzą się założyciele Rudnika.

Uzasadnionym jest przypuszczenie, że włościanie, mieszkańcy przyszłego Rudnika, przejęli obowiązki administracyjne i prawne od włościan z Siedlca. Miejscowość ta była wówczas osadą najdalej wysuniętą na północ w Księstwie Siewierskim, usytuowana wśród lasów. Przez nią przebiegała granica dóbr biskupich i Korony a w zachodniej części osady przebiegała granica ze Śląskiem.

Dokument z roku 1611 wspomina o Siedlcu Starym i Siedlcu Nowym. Siedlec Stary to prawdopodobnie Siedlec Duży, starszy, leżący bliżej Koziegłów a Nowy to Siedlec Mały leżący bliżej dzisiejszego Romanowa.

Informację o pierwszych próbach, zamiarach utworzenia nowej wioski, która stać się miała Rudnikiem spotykamy w roku 1608. Jak podaje „Słownik miejscowości księstwa siewierskiego” opracowany przez Zbigniewa Noga, „przed 1608 r. kardynał Bernard Maciejowski zezwolił Juliuszowi Buacereni – Włochowi - posesorowi sołectwa w Siedlcu, na założenie w pobliżu pól sołtysich przy granicy śląskiej wsi Rudnik i osadzeniu tam 10 kmieci”.

Lokalizacja tzw. „pól sołtysich przy granicy śląskiej” jest mało precyzyjna. Zapewne chodzi tu o obszar lasów pomiędzy współczesną wsią Kozłowiec, rzeką Kamieniczką i miejscowością Czarny Las. Pewnym jest, że „pola sołtysie” leżały przy granicy ze Śląskiem między Siedlcem a rzeką Kamieniczką.

Bardziej szczegółowe informacje o tym terenie możemy odnaleźć w znacznie późniejszych dokumentach opisujących przebieg granicy ze Śląskiem. Ta była niezmienna aż do 1835 roku a więc w miarę dokładnie opisywać może gdzie 200 lat wcześniej owe „sołtysie pola” leżały. Mowa tu o traktacie granicznym z 4 marca 1835 gdzie znajduje się dokładny opis przebiegu granicy tego obszaru:

Art XXVIII. „ Między miastem śląskim Woźniki a wsiami polskimi Gniazdów i Mzyki pójdzie granica od punktu, gdzie się pola Woźnik, Rudnika małego i Gniazdowa schodzą, linią, którą biegły rzeczy tak pociągnął, iż do Prus płaszczyzna dwóch tysięcy trzechset sześćdziesiąt jednego morga magdeburskiego, miary reńskiej, z gruntów, o które między wyżej wzmiankowanym miastem, a wsiami polskimi był spór, odstąpiona będzie. Podług tego pójdzie granica: prawie linią posiadłości wsi Rudnika aż do posiadłości "Mateja", która przy Polsce zostanie, a z tamtąd do przewozu zwanego Kozłowice (Kozłowiec). Od tego punktu pójdzie linia, ile możności prosta, ku posiadłości Ptasznika, która przy Polsce zostanie, stąd wyciągnięta zostaje prosta linia, aż do punktu na polskiej linii sprzecznej położonego, zwanego "Duksztok", wszędzie jednak w ten sposób, iż dla Prus wyżej podana liczba mórg odcięta zostanie.

Wskutek tej regulacji granicy Skarbowi Pruskiemu przypadł las wielkości 590,25 ha, który wcześniej w całości należał do Skarbu Państwa Rosyjskiego.

Traktat z dnia 21 maja/2 czerwca 1835 roku ogłoszony w Dzienniku Praw Królestwa Polskiego Tom XVII Nr 62 pn. „Traktat ostateczny rozgraniczenia pomiędzy Królestwem Polskiem a Kraiami Pruskiemi, od granicy Wielkiego Xsięstwa Poznańskiego aż do granicy Rzeczy-pospolitey Krakowskiey, wraz z kopią ratyfikacji tegoż traktatu” w art. 26 doprezyzował ostatecznie i tak opisywał przebieg granicy:

„Między wsią polską Poczesna a wsią Szląską Kamieniec (Kaminiecz) (.Kamienica Śląska), od słupów granicznych w r.1808 niedaleko domu Grzybów postawionych, granica iść będzie linią possesyiną z r. 1827 aż do osady Niven w Szląsku, stamtąd weżmie kierunek linii prostey ku mostowi prowadzącemu do karczmy Zimna-Woda, aż do zejścia się z rzeczką Zimna. Od punktu w którym ta prosta linia zetknie się z rzeczką, ta ostatnia stanowić będzie granicę aż do uyścia swego w rzekę Kamienicę, tak że wsie Starcza, Własna i Klepaczka przy Polsce pozostaną.

Art. 27

Pomiędzy wsiami polskiemi Rudnik wielki i Rudnik mały a wsią Lubszau i miastem Wożniki szląskiemi, od oznaczonego powyżej punktu, granica będzie szła w górę rzeki Kamienicy, aż do punktu zetknięcia się razem territoriów Lubszawy, Rudnika i Woisznika podług terażniejszey ich posiadłości a od tego punktu postępować będzie daley wzdłuż tychże posiadłości pozostawiając grunta Rudnickie przy Polsce, a grunta należące do Lubszau i Woisznik, przy Prusach

Art. 28

Pomiędzy wsiami polskiemi Gniazdowem i Mzyki a Woisznikiem, miastem Szląskiem, granica od punktu w którym się pola Rudnika małego, Gniazdowa, Woisznika schodzą, otrzyma kierunek w linii, przez biegłych oznaczyć się maiącey, tak aby dwa tysiące trzysta sześćdziesiąt i jeden morgów magdeburskich na Reńską miarę, ze spornego gruntu między rzeczonemi wsiami a miastem Pruskiem przy Prussach pozostało. Podług tego linia graniczna będzie szła prawie linią posiadłości wsi Rudnik aż do posady Mateia, która przy Polsce zostanie, a stamtąd pójdzie ku przewozowi Kozłowice zwanemu. Od tego punktu granica postąpi linią ile możności prostą ku posadzie zwaney Potasznik, która przy Polsce pozostanie, a stamtąd wyciągnięta będzie linia prosta aż do punktu na linii roszczeń polskich oznaczonego, Duksztok zwanego, wszystko to jednak pod tem zastrzeżeniem, aby Prussom powyzszą liczbę morgów dostała się.

Art. 29

Od punktu w którym ta linia, mająca brydż wypadkiem geometrycznego rozmiaru złączy się przy wsi Mzykach z linia posiadłości z r. 1827, granica pójdzie wzdłuż tey posiadłości miedzy wsiami polskiemi Mzyki i Gniazdowem a wsią szląską Glosawka, aż do słupów granicznych w r. 1808 postawionych na drodze z Woisznika do Gniazdowa.

Nawiasem mówiąc, tak ustanowiona granica przetrwała do wybuchu I wojny światowej.

Wracając do przebiegu granicy lokacji Rudnika należy podkreślić, ze w dokumencie Libri privilegiorum znajdującym się w Archiwum Krakowskiej Kapituły Katedralnejspotykamy informacje z roku 1610 mówiącą o tym .,że: „do Siedlca biegnie droga przez rzekę Groscholka (Grocholki) do granicy ze Śląskiem”. (Współcześnie tylko nieliczni, najstarsi mieszkańcy pamiętają, że potok „Grocholka” czasem „Kozłówka”,płynie na granicy zabudowań Rudnika i Kozłowca ).Gdyby wówczas „przy granicy ze Śląskiem” były już istniejące zabudowania gospodarcze stanowiące zalążek dzisiejszej wsi Rudnik, dokument ten z całą pewnością faktu tego by nie pominął. Nic więc nie wskazuje na istnienie Rudnika w 1610 roku.

Jak wspomniałem, pierwotny - z 1608 roku- zamiar założenia wsi Rudnik nie powiódł się.

Z dalszej lektury dokumentów dowiadujemy się, ze w dniu 31 sierpnia 1618 r. biskup Marcin Szyszkowski inicjatywę lokacyjną Rudnika powierzył tym razem Janowi Deniszowi synowi Aleksandra, wójta a potem starosty koziegłowskiego. Tyle dokumenty.

Czy kardynał Maciejowski polecił nazwać tą nowo urządzaną wieś Rudnik? Skąd wzięła się ta nazwa i od kiedy funkcjonuje?

Z dokumentów wiemy, że w roku 1619 biskup krakowski i książę siewierski Marcin Szyszkowski herbu Ostoja przekazuje do dyspozycji kapituły krakowskiej Kużnicę w Starej Kużnicy wraz ze wsią Gęzyn, jak również Kużnicę Remiszowską w Rzeniszowie a Kapituła kuźnice te oddaje w ręce nowych dzierżawców, którymi zostaje właśnie Jan i jego ojciec Aleksander Denis starosta koziegłowski.

Przy współudziale Walentego Roździeńskiego znawcy i propagatora hutnictwa na tych terenach, autora poematu „Officina ferraria abo huta y warstat z kuźniami szlachetnego dzieła żelaznego”, pracownicy Deniszów na potrzeby tych kuźnic wydobywali w okolicach Siedlca Małego rudę darniową. W Siedlcu Małym i lasach Rudnika Wielkiego wciąż wyraźne są ślady kopalni odkrywkowej. Wieś najprawdopodobniej przyjęła więc nazwę Rudnik od miejsca w którym wydobywano rudę darniową bądź miejsca w którym zamieszkiwali pracujący w pobliskich kuźnicach rudnicy czyli pracownicy rudę pozyskujący i przetwarzający. Pewności nie mam.

Nie natrafiłem na źródła wiarygodnie potwierdzające, że w Rudniku zlokalizowane były piece wytapiające żelazo z rudy darniowej. Przypuszczam ze w tym miejscu już od 1564 roku rudę jedynie wydobywano- być może na potrzeby ”kużnicy Włoszna na lewym brzegu fluvium Kamiennicza leżącej.”

Pod zarządem Denisza na wytrzebienie lasów pod nowe pola przeznaczono trzy następne lata w ciągu których te tereny miały być zagospodarowane pod dzisiejszy Rudnik Wielki.

Denis miał osadzić tam 8 kmieci na półłankach i wykarczować pola pod folwark (vide Lib priv Libri privilegiorum dokumenty znajdujące się w Archiwum Krakowskiej Kapituły Katedralnej ib. Prix t.9 s.232).

Ile ziemi otrzymali w dzierżawę pierwsi mieszkańcy Rudnika sadowieni na półłankach?

Łan zwany równorzędnie włóką, był od XIII wieku jednostką mierniczą używaną dla określenia rozmiarów podstawy uposażenia osadzanego na wsi na prawie niemieckim. Obszar jednego łana dzielił się pierwotnie na zagony a te z kolei na skiby. Czy półłanek to pół łana?

Podając przeliczniki należy pamiętać, że łan czy morga inną wielkość miała od XIII do początków XIX wieku, zaś inną w XIX, tym bardziej, że powszechnie kojarzy się dzisiaj morga wyłącznie z powierzchnią ok. 0,56 ha. Od 1813 roku kiedy to oficjalnie zastąpiono łan pojęciem hektar a morgę arem wszystko jest jasne.

Rozróżniano łan mniejszy który liczył 30 mórg tj. ok. 17,95 hektara oraz łan większy liczący 48 mórg (ok.24,2 hektara). Czy zatem popełnimy duży błąd jeśli stwierdzimy, że osadzeni na półłankach otrzymali wówczas (1620 rok) po ok. 10 współczesnych hektarów ?.

Próbowałem to ustalić m.innymi na forum naszego Towarzystwa. Vide: http://www.genealodzy.czestochowa.pl/pl/forum/4-forum-ogolne/2142-poanek#2142. Wynik niezadawalający.

Wielkość łanów jako jednostek gospodarczych (osadniczych), teoretycznie w przybliżeniu określona, w praktyce była bardzo różna; niekiedy na terenie jednych dóbr, a nawet jednej wsi, termin ten oznaczał gospodarstwa różnych rozmiarów, obejmujące często od kilku do kilkudziesięciu morgów. Konstytucja 1764, unifikująca miary, sprzyjała upowszechnieniu się łana liczącego 30 morgów. Taką wielkość miał stosowany w Królestwie Polskim 1819-1849 łan nowopolski (tu jednak po 1819 włóka nie równała się łanowi, wynosząc 16,8 ha). W II połowie XIX w. łany jako jednostkę miary stopniowo przestano się posługiwać po wprowadzeniu systemu metrycznego. [Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, Warszawa 1981, t. I, s. 446; Marcin Kamler]

Jak wspomniałem Denis miał osadzić 8 kmieci. Tym razem granica lokacji wsi Rudnik była bardziej precyzyjna. Miała prowadzić od młyna zwanego Odrzywół do miejsca zwanego Kolisko, posiadłości Trzćyanka oraz Denisza i dalej do stawu zwanego Kozłowy (Libri privilegiorum - dokumenty znajdujące się w Archiwum Krakowskiej Kapituły Katedralnej Lib.Priv. t.9 s.232).

Spotkałem się z rozbieżnymi relacjami wskazującymi lokalizację młyna zwanego Odrzywół. Jedni twierdzą, że jest to miejsce gdzie przeprawiano się przez rzekę Kamieniczkę z Rudnika Wielkiego do wsi Starcza. (okolice mostu drogowego kościół – cmentarz) inni wskazują miejsce bliższe źródeł Kamieniczki (łąki na Odrzywole w Rudniku Małym tak jak to potwierdzają materiały źródłowe Z. Nogi przygotowującego rozprawę o rozwoju osadnictwa w ks. siew.) a jeszcze inni, że chodzi o miejsce gdzie aktualnie jest most na strumieniu Kozłówka między Rudnikiem a Kozłowcem. Prawdy nie znam, ale relacje zbieżne są w jednym: „woły przechodząc rzekę napiwszy się w tym miejscu wody nagle „odżywały”i dostawały chęci do dalszej pracy.”Tak tłumaczył mi nazwę Odrzywół mój dziadek, któremu tą opowieść przekazał jego ojciec Wojciech.

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. IX, wydany w latach 1880-1914 (1887 tom w którym informacja dot. Rudnika ) nakładem Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego zaciemnia obraz bardziej podając, że „Rudnik Wielki to wieś włościańska nad rzeką Odrzywołem, powiat będziński gmina Rudnik Wielki parafia Koziegłowy.

W odniesieniu do sąsiednich wsi Starcza i Własna tenże Słownik podaje, że „leżą one nad rzeką Kamieniczką “. Starczę ponadto nazywa inaczej „Zimną Wodą „. W w innym miejscu Słownik podaje że „Zimna Woda” to wieś w powiecie częstochowskim gmina Rększowice parafia Poczesna. Stanowi cześć wsi Starcza”…

Sołtys Rudnika Jan Denis miał płacić 10 florenów czynszu i wypełniać obowiązek służby wojskowej.

Przedsięwzięcie związane z powstaniem wioski z niewiadomych przyczyn przedłuża się aż do 17 lutego 1636 roku. Wówczas to - jak wynika z potwierdzonych zapisów - Jan Denis już zmarł, więc przedsięwzięcie lokacyjne z polecenia J. Zadzika biskupa krakowskiego miał wykonać Stanisław Kawecki - bogaty karczmarz z Mierzęcic.

Wieś miała powstać w ciągu 25 lat na pogranicznej części Czarnego lasu aż do drogi z Koziegłów na Śląsk. Czynsz roczny dla sołtysa wyznaczono tym razem na 1 grzywnę..

W 1642 roku Rudnik był już częściowo urządzony (Libri privilegiorum - Archiwum Krakowskiej Kapituły Katedralnej Tame t. 11 s. 217 v 399, Acta actorum t. 13 s. 631)

Należy sądzić, że wieś Rudnik podobnie jak wsie sąsiednie była lokowana na „surowym korzeniu”. Wsie lokowane na prawie niemieckim poza instytucją sołtysa miały również samorządność sądową. Warunkiem było posiadanie ziemi wolnej od jurysdykcji książęcej w zakresie skarbowości i sądownictwa. Kmiecie w parafii Koziegłowy płacili czynsz w naturze lub w pieniądzu albo wykonywali pańszczyznę przez 3-4 dni jeśli w danej miejscowości istniał folwark. Oczywiście ciążyła też na nich dziesięcina na rzecz proboszcza.

W dokumencie Liber retaxationum z 1529 roku - a więc sto lat przed lokacją Rudnika - Markowice płaciły 4 gr., Rzeniszów i Winowno po 12 gr. Za rządów Zygmunta II Wazy w Krakowie kura kosztowała 1,5 grosza, korzec żyta 8 groszy a para butów 19 groszy. W latach 1600 dochód plebana z Koziegłówek obliczano na około 23 grzywny a parafii Koziegłowy 29 grzywien. Czynsz zbierał sołtys który był pośrednikiem między właścicielem wsi a kmieciami.

W sąsiednim Siedlcu w roku 1645 było wówczas 12 zagrodników, 22 chałupników, 2 karczmarzy.

Informacja z późniejszego okresu tj. z roku 1688 wskazuje że Siedlec miał 12 łanów kmiecych w tym 3 i pół łanów pustych, 16 kmieci, 15 zagrodników na 10 zagrodach, 1 zagroda pusta 9 chałupników. Kmiecie płacili po 14 groszy czynszu, po 1 groszu solnego i 2 grosz stróżnego. Oddawali po 3 ćw. Owsa, 2 kury, 2 kapłony, 1 gęsi, 55 jaj. Natomiast zagrodnicy i chałupnicy nie płacili czynszu. Raz w roku jeździli po sól do Wieliczki i szli „do sieci bez dnia” (mieli obowiązek łowić ryby?).

Niestety nie dotarłem do dokumentów dotyczących powinności mieszkańców Rudnika (Wielkiego). Należy przypuszczać, że powinności te były podobne.

Pod datą 1664 spotykamy kolejny zapis z którego wynika, że Stanisław Kawecki jest już sołtysem wsi co oznaczać może, że plany kolonizacji wsi zostały zakończone.

Z dalszej części opisu dowiadujemy się, że Kawecki i jego żona Barbara mieli wówczas młyn, karczmę z prawem szynkowania piwa i gorzałki, las koło Rudnika i folwark zwany Nowa Wieś

Zapis o folwarku Nowa Wieś z 1668 roku sugeruje, że miejsce to prawdopodobnie stało się zalążkiem utworzenia odrębnego organizmu administracyjnego nazwanego później Rudnik Mały.

Kiedy po raz pierwszy użyto nazwy Rudnik Mały nie udało mi się ustalić. Datą najstarszą z jaką się zetknąłem to rok 1758. Dokument wspomina o włączeniu do klucza koziegłowskiego sołectwa w Rudniku Wielkim i Rudniku Małym.

W 1668 roku Rudnik zamieszkuje 4 kmieci (IDBK 1644/45 Inwentarz włodarstwa krakowskiego spisany w 1644/45 (Archiwum Krakowskiej Kapituły Katedralnej).

Zapis ten sugeruje, że wieś zamieszkiwało jedynie czterech ludzi.

W czasach nowożytnych mianem “kmieć” (z łacińskiego cmetos, cmetonis, kmetho) określano potocznie chłopa, wieśniaka. Od ok. XIV wieku słowo to oznaczało chłopów, którzy mieli własne gospodarstwo o powierzchni przynajmniej 1 łana ziemi. W zamian musieli płacić czynsz i wykonywać prace rolne na ziemi jego właciciela. Pamiętajmy, że Denis miał osadzić w Rudniku 8 kmieci na półłankach. Informację z 1668 roku interpretuję więc w ten sposób, że spośród 8 pierwotnie osadzonych w Rudniku ,czterech dorobiło się ziemi o powierzchni co najmniej 1 łana.

Kolejne informacje o Rudniku dotyczą lat późniejszych:

• 1668- Inwentarz dóbr biskupstwa krakowskiego (Rękopis Ossolineum nr.1174, str.63) wymienia nowe miejscowości baronatu koziegłowskiego w skład którego wchodzi również wieś Brudzowice, Jastrząb, Piwonia iRudnik . Dokument szczegółowo opisując granicę posiadłości wsi Siedlec dodaje - „.. od strony Rudnika granica biegnie potokiem zwanym Trzcianka, od Zawady do Korony należącej rzeką Kamieniczką i przez staw. Od Kamienicy „ujazdem” dalej do Zimnej Wody i Ostrej Góry. Od rzeki Czarki kierowała się w stronę Gężyna..”.

• 1682 - sołectwo trzyma Antoni Franciszek Małachowski (Acta actorum T.13 s. 364)

• 1687 - sołectwo należało do Mikołaja Grabiańskiego i jego żony Ludwiki Marii (Lib.Priv. Lib priv Libri privilegiorum dokumenty znajdujące się w Archiwum Krakowskiej Kapituły Katedralnej t.12 s. 24)

• 1695 - Franciszek i Barbara Szczepańscy użytkowali sołectwo (Acta actorum, t.18.s 44)

• 1710 - za wierną służbę sołectwo otrzymali bracia Józef i Mateusz Szczepańscy. Płacili do dworu w Koziegłowach 2 grzywny czynszu i 1 grzywnę Kapitule Krakowskiej.(Lib Lib priv Libri privilegiorum dokumenty znajdujące się w Archiwum Krakowskiej Kapituły Katedralnej.Priv. t.13 s. 1)

• 1735 - sołectwo trzyma Józef Gładysz i jego syn Andrzej (LMun.s.245)

• 1758 - włączenie do klucza koziegłowskiego sołectwa w Rudniku Wielkim i Małym (seu Nowa Wieś) (Lib Lib priv Libri privilegiorum dokumenty znajdujące się w Archiwum Krakowskiej Kapituły Katedralnej.Priv. t 16 s.48.

• 1783 - par. Koziegłowy (Rejestr s.153)

• 1787 – we wsi mieszka 251 ludzi zaś w 1788 r. istnieją 22 domy. W 1791 r. 26 domów w tym browar, karczma, młyn. (Materiały do Słownika Historyczno-Geograficznego Województwa Krakowskiego w Dobie Sejmu Czteroletniego (1788-1792) oprac. K. Buczek Krakw, Warszawa 1931-1960 z.2 s. 263

• 1788 - w Rudniku stacjonował strażnik komory koziegłowskiej (Materiały do Słownika Historyczno-Geograficznego Województwa Krakowskiego w Dobie Sejmu czteroletniego (1788-1792) oprac. K. Buczek Kraków, Warszawa 1931-1960. Komory celne znajdujące się wówczas w Siewierzu, Będzinie i Koziegłowach obsługiwały szlak śląsko-pruski, który odgrywał najpoważniejszą rolę w handlu lądowym szlacheckiej Rzeczpospolitej

• 1788 - Rudnik staje się własnością Akademii Krakowskiej

Ciekawszą i o wiele bogatszą w materiały źródłowe jest historia Rudnika po 1800 roku. To jednak materiał na odrębne potraktowanie.

Przy redakcji powyższego tekstu wykorzystano m.innymi treści zawarte w:

• Siewierz, Czeladź, Koziegłowy. Studia z dziejów Siewierza i księstwa siewierskiego, praca zbiorowa pod red. F. Kiryka, Katowice 1994,

• Słownik miejscowości księstwa siewierskiego, oprac. Z. Noga, Katowice 1994.

• Słownik historyczno-geograficzny ziemi wieluńskiej w średniowieczu, opr. Ryszard Rosin, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1963

• Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz.Słownika Historyczno-Geograficznego Ziem Polskich w Średniowieczu.

Huras Florian